Započinjući izgradnju nove prestonice srednjovekovne Srbije, despot Đurađ Branković je želeo da stvori moderan prestoni grad, a ne isključivo bezbedno vojno uporište. Postepeno Smederevska tvrđava je dobijala sve važne elemente velikog srednjovekovnog grada. Za veoma kratko vreme Smederevo je postalo dinamičan politički, crkveni, kulturni, trgovački i ekonomski centar Srbije. Stoga bi, shodno okolnostima nastanka, koncepciji i tadašnjim shvatanjima, umesto uobičajenog naziva Smederevska tvrđava, mnogo bolje odgovarao pojam Smederevski grad.
Nažalost, istorijske okolnosti doprinele su da se osnovna zamisao samo delimično ostvari i to u prve tri decenije trajanja (1428-1459). Tokom poznije istorije, Smederevo više nikada nije imalo tako važnu ulogu, koja mu je u začetku bila namenjena.
PROSTOR
Nakon iznenadne smrti despota Stefana Lazarevića 1427. godine, novi vladar Srbije despot Đurađ Branković, morao je da prema ranije sklopljenom sporazumu preda prestoni Beograd Mađarima. Geostrateški i politički razlozi uticali su da se odluči za izgradnju nove prestonice i to četrdeset kilometara nizvodno od Beograda i deset kilometara uzvodno od ušća Velike Morave u Dunav, jedne od najvažnijih tačaka Balkanskog poluostrva. Ovakav izbor, pružao je mogućnost za političko balansiranje između Mađarske na severu i Turske na jugu, koje su svoje interese pokušavale da ostvare zauzimanjem srpskih teritorija.
Praktični razlozi su uticali da se u užem smislu opredeli za blago uzvišeni prostor na ušću Jezave u Dunav, u ravnici, što do tada nije bila odlika utvrđenja na ovim prostorima. Mesto je imalo dobre saobraćajne veze i vojnostrateške mogućnosti za odbranu, a pružalo je dovoljno prostora za širenje grada u budućnosti i bogate poljoprivredne resurse za život stanovništva.
Sama priroda tla, uticala je na trougaoni oblik osnove, dok je veličina u prostornom i monumentalnost u građevinskom pogledu, bila u saglasju sa ulogom poslednje odbrane, koju su mu predodredile istorijske okolnosti. Prema površini od 10,5 hektara, koju obuhvataju bedemi, spada u red najvećih ravničarskih utvrđenja Evrope.
VREME
Kontinuitet života na ovom prostoru može se pratiti od praistorije, preko antike i srednjeg veka, zatim tokom turske prevlasti i obnavljanja srpske državnosti, pa sve do današnjih dana. Međutim, trideset prestoničkih godina Smedereva, u prelomnom vremenu sukoba civilizacija na ovom prostoru, ostavile su moćan trag, koji je u velikoj meri zasenio milenijume prethodnog trajanja i gotovo šest vekova potonje istorije.
Smederevska tvrđava je kroz istoriju prošla kroz šest ključnih perioda:
- I. period Despotovine (od početka izgradnje 1428. do turskog osvajanja 1459. godine)
kada se ubrzano razvija i dostiže najveći uspon i značaj; - II. period turskog širenja ka zapadu (od 1459. do druge opsade Beča 1683. godine)
sa prekretnicom 1521. godine, kada je padom Beograda, a potom i pomeranjem turske granice na sever, izgubila dotadašnji značaj i ulogu; - III. period austrijskog širenja ka istoku (od 1683. do Svištovskog mira 1791. godine)
tokom koga je od 1688. do 1699. i od 1718 do 1739. bila u okviru austrijske države; - IV. period obnavljanja srpske državnosti (od podizanja ustanka 1804. do 1914. godine)
tokom koga je 1805. oslobođena i do 1807. godine bila sedište nove države; - V. period razaranja (od 1914. do kraja Drugog svetskog rata 1944. godine)
kada je više puta bombardovana i pretrpela veliku eksploziju 5. juna 1941.godine; - VI. period obnavljanja i pretvaranja u spomeničku celinu (od 1944. do danas)
ukidanjem vojne namene i postepenom restauracijom i uređenjem.
TRAGOVI VREMENA U PROSTORU
Smederevska tvrđava predstavlja najviše dostignuće srednjovekovnog srpskog vojnog graditeljstva. U podvigu njene izgradnje sabrani su viševekovno iskustvo, umeće i znanje domaćih i vizantijskih majstora, ali i sva strepnja i nada, umor i odricanje, radost i vera, svih koji su podneli glavni teret njene izgradnje. Mada je osmišljena po najvišim fortifikacijskim standardima svog vremena, već tokom njene izgradnje je uvođenjem baruta u ratnu tehniku postala zastarela. Osavremenjavanju nisu mnogo pomogle ni srpske ni turske intervencije izgradnjom topovskih otvora i kula.
Podaci o dužini i debljini bedema, broju i visini kula, pa čak i o brzini izgradnje, dočaravaju samo deo monumentalnosti Smederevske tvrđave. Zapravo najveći izazov za graditelje je predstavljao nedostatak kamena u blizini, te je donošen sa majdana udaljenih i po više desetina kilometara. Korišćene su i velike količine kamena i opeke sa okolnih antičkih, ali i srednjovekovnih utvrđenja i grobalja.
Osnovna zamisao da se unutar bedema Tvrđave razvija grad, nije tokom istorije ostvarena, već je uglavnom zadržala isključivo vojnu ulogu, a velikim razaranjima u XX veku uništeni su i objekti u njenoj unutrašnjosti, tako da upravo nedostatak urbanih struktura danas naglašava izrazitu očuvanost izvornog izgleda i arhitektonskog sklopa Smederevske tvrđave iz prve polovine XV veka, što predstavlja njenu najveću vrednost.
